Ինչո՞վ է պայմանավորված նավթի համաշխարհային գների անկումը, և ինչո՞ւ չի նվազում նավթամթերքի գինը Հայաստանում

• 26.01.2015, 17:21
•  Տարածաշրջան,  Հայաստան,  Վերլուծություն

2014 թվականի վերջին տնտեսական և քաղաքական համաշխարհային բուռն իրադարձությունների շրջանակներում նավթարդյունաբերությունը նույնպես զերծ չմնաց տնտեսական համաշխարհային պատերազմում գործիք դառնալուց: Տվյալ նյութը անդրադարձ է կատարել նավթային արդյունաբերության ներգրավվածությանն այդ պատերազմում և դրանից բխող հետևանքներին որոշ երկրների, այդ թվում նաև Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության համար:

Վերջին հինգ տարիների ընթացքում նավթի գները միջազգային շուկայում եղել են տևականորեն կայուն, սակայն 2014 թ.-ի հունիսից մինչև այժմ նվազել են 40%-ով (միջին հաշվով մեկ բարելի գինը 115 դոլարից նվազել է 70-ի):

Աղյուսակ 1. Նավթ արդյունահանող և արտահանող խոշորագույն 10 երկրները

(Աղբյուրը՝ en.wikipedia.org)

Ինչպես երևում է աղյուսակից, ոչ բոլոր երկրներն են, որոնք առաջատար են ինչպես արդյունահանման ծավալներով, այնպես էլ արտահանման:

Նավթի գնի անկման պատճառները միջազգային տնտեսագետները մեկնաբանում են հետևյալ հաջորդականությամբ. նավթի և նավթամթերքի գինը միջազգային շուկայում ձևավորվում է առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցության, մասամբ նաև կանխատեսումների հիման վրա, իսկ պահանջարկը կախված է տնտեսական և արդյունաբերական գործողություններից: Այսպիսով՝ գինը նվազում է՝ պայմանավորված միջազգային տնտեսական ավելի պասիվ գործունեությամբ, ինչպես նաև նավթին փոխարինող այլ վառելանյութերի շահագործմամբ: Երկրորդ հիմնական պատճառն աշխարհի նավթ արդյունահանող այնպիսի խոշոր երկրներում, ինչպիսիք են Իրաքն ու Լիբիան (4 միլիոն բարել համատեղ օրական կտրվածքով), նավթարդյունաբերությունը դարձել է ոչ շահավետ տնտեսական գործունեություն, քանի որ այդ երկրներում ընդհանուր արտադրանքի մակարդակը չի ավելանում: Միաժամանակ շուկան գտնվում է աշխարհաքաղաքական ռիսկի շրջանում: Չորրորդ և հիմնական պատճառն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների (ԱՄՆ)՝ աշխարհի խոշորագույն նավթ ներմուծող և սպառող երկրի՝ որպես ներկրող շուկայից դուրս գալն է: Այլ կերպ ասած՝ ԱՄՆ-ն դարձել է աշխարհի խոշորագույն նավթ արդյունահանող երկիր իր թերթաքարային նավթի հաշվին և սպառումը կատարում է սեփական ռեսուրսների հաշվին՝ խիստ նվազեցնելով ներմուծումը (աղյուսակ 1): Այսպիսով՝ ԱՄՆ-ն՝ որպես նավթի միջազգային շուկայում մեծագույն ծավալների ներկրող, խիստ կրճատել է իր պահանջարկի ծավալները, ինչն էլ առաջ է բերում համաշխարհային առաջարկի ավելցուկի: Եվ վերջապես Սաուդյան Արաբիան և Պարսից ծոցի դաշնակիցները որոշում են կայացրել չսահմանափակել արդյունահանման ծավալները՝ միջազգային շուկայում իրենց մասնաբաժինը նավթարդյունահանող այլ երկրների, օրինակ՝ ՌԴ -ին և Իրանին, չզիջելու նպատակով, թեև դա կարող էր հանգեցնել նավթի գնի բարձրացման: Այլ կերպ ասած՝ Ծոցի երկրները կարող են սահմանափակել իրենց արդյունահանման ծավալները, սակայն այս դեպքում մեծապես կշահեն Իրանը և Ռուսաստանը: Ինչ վերաբերում է Սաուդյան Արաբիային, այն կարող է դիմակայել իրավիճակին շնորհիվ իր բնական պաշարների, այն դեռևս ունի 900 միլիարդ դոլարի նավթային ռեզերվ, միաժամանակ չնչին է նավթի ինքնարժեքը՝ մեկ բարել արդյունահանելու համար ծախսում է ընդամենը 5-6 դոլար:

Այսպիսով՝ նավթային շուկայի Արևելյան (Ծոցի երկներ) և Արևմտյան (ԱՄՆ, Կանադա, Վենեսուելա) օլիգոպոլիաները գրեթե կորուստներ չեն ունենում նավթի գնի անկումից, հատկապես կարճաժամկետ կտրվածքով, ինչը չի կարելի ասել ՌԴ-ի և Իրանի համար (աղբյուրը՝ www.economist.com):

Սակայն բացի Իրանից և ՌԴ-ից՝ կան մի շարք այլ երկրներ ևս, որոնք նույնպես կրում են տնտեսական վնասներ: Այս երկրներից է հատկապես Սիրիան, քանի որ համեմատական կարգով Սիրիայի նավթի արդյունահանման ծավալները ավելի քիչ են, ինքնարժեքը ավելի բարձր է, մինչդեռ միջազգային շուկայում գինը շատ ցածր է: Եթե Իրանն ու ՌԴ-ն նավթը վաճառում են համապատասխանաբար 131 և 105 դոլար/ բարել արժեքով, ապա Սիրիան՝ բավական մեծ զեղչով 30-60 դոլար/ բարել:

Անդրադառնալով հետևանքներին լոկալ տնտեսությունների մակարդակով՝ կարելի է ենթադրել, որ պետք է շահեն մեծածախ և մանրածախ սպառողները, սակայն այս ամենը շատ հարաբերական է և կախված է մի շարք գործոններից: Այս իրավիճակում առաջնահերթ օգտվողները համարվում են տնային տնտեսությունները և ճանապարհորդները, որոնք նավթի բարձր գնի պայմաններում վճարում էին բավական բարձր մանրածախ գին տնային ջեռուցման համակարգի, փոխադրամիջոցների, այդ թվում նաև ինքնաթիռի վառելիքի դիմաց: Որպես շուկայական պարզ հարաբերություների արդյունք (քանի որ նավթի և նավթամթերքի մեծածախ գինը կտրուկ նվազել է) սպառողը ակնկալում է վառելիքի և մի շարք ապրանքների գնի նվազում նաև տեղական շուկայում: Սակայն նավթի գների համեմատական տվյալներ ներկայացնող www.Energyhelpline.com կայքը հաղորդում է, որ եթե անգամ մանրածախ գինը իջնի 9.7 %-ով, տարվա կտրվածքով մեծածախ կազմակերպությունը կարող է շարունակել շահույթ ապահովել: Այս ամենը հուշում է, որ մեծածախ կազմակերպությունները, համարժեք կերպով չնվազեցնելով մանրածախ գինը, հիմնականում ձգտում են պաշար կուտակել հետագայում ցանկացած գնային շոկի դիմակայելու համար: Այս առումով մեծ դեր կարող են ունենալ տվյալ երկրի տնտեսական քաղաքականություն իրականացնողները, քանի որ մեծածախ կազմակերպությունները մշտապես կարող են արդարացնել իրենց կողմից սահմանված մանրածախ գինը՝ պատճառաբանելով անկայուն միջազգային շուկան և ծախսեր՝ կապված նավթի ձեռքբերման հետ (աղբյուր՝ www.bbc.com): Այսպիսով՝ սպառողական ապրանքները, որոնց ինքնարժեքը կախված է նավթի կամ նավթամթերքի մանրածախ գնից, վատագույն դեպքում կարող են պահպանել իրենց գինը: Այս ամենը վերաբերում է ոչ միայն այլ երկրների տեղական տնային տնտեսությունների ակնկալիքներին, նաև Հայաստանի Հանրապետության տեղական սպառողին և մեծածախ կազմակերպություններին: Ինչպես երևում է վերը նշվածից, համաշխարհային նավթային պատերազմն ուղղված է ՌԴ տնտեսության դեմ՝ որպես նավթ արտահանող խոշորագույն պետության, իսկ ՀՀ-ն նավթ ներկրողներից մեկն է հենց ՌԴ-ից: Այսպիսով՝ հարց է, թե արդյո՞ք ՌԴ-ն կնվազեցնի իր արտահանման գինը, և մյուս կողմից էլ՝ ներկրող մեծածախ կազմակերպությունը կնվազեցնի՞ իր մանրածախ գինը:

Ամփոփելով նավթային շուկայի գնային անկման պատճառներն ու հետևանքները՝ կարելի է նշել, որ մի շարք զարգացող երկրներում, որտեղ բնական ռեսուրսները համարվում են տնտեսական օրհնություն, այս դեպքում վեր են ածվել անեծքի: Այսինքն՝ կան պաշարներ, բայց չկա շահույթ: Նավթի գների անկումը մեխանիկորեն բերում է տվյալ երկրի համախառն ներքին արտադրանքի նվազեցմանը և նավթի գծով արտահանման կրճատմանը: Այս պայմանները երկար շարունակվելու դեպքում կարող են լրջորեն վնասել երկրի տնտեսությանը: Հակառակ դեպքում պետությունը իր ծախսերը հոգալու համար բարձրացնում է հարկերը, որոնք բեռ են դառնում քաղաքացիների և կազմակերպությունների համար:

Այսպիսով՝ նավթի գների անկումը կրում է ոչ թե տնտեսական, այլ խիստ քաղաքական բնույթ: Կարճաժամկետ կտրվածքում այն արդարացնում է որպես գործիք՝ հօգուտ ԱՄՆ-ի և ի վնաս ՌԴ-ի և Իրանի, սակայն երկարաժամկետ կտրվածքով շուկան կթելադրի իր բնական պահանջները:

Տաթև Մկրտչյան