Հակոբ Մարթայան. հայ, ում մասին թուրքերը չեն կարող չխոսել

• 29.07.2022, 09:50
•  Տարածաշրջան,  Հայաստան

Թուրքիայում գերադասում են լռել թուրքական պետականության և մշակույթի կերտման գործում հայերի ունեցած դերակատարման մասին: Սակայն, այդ հայերից մեկի մասին թուրքերը չեն կարող չխոսել: Խոսքը ժամանակակից թուրքերենի հիմնադիր Հակոբ Մարթայանի, կամ ինչպես թուրքերն են գերադասում կոչել նրան, Հակոբ Դիլաչարի մասին է:

Հայ ժողովրդի ականավոր ներկայացուցիչը ծնվել է 1895 թվականի մայիսի 22-ին Կ.Պոլսում: Սովորել է Կ. Պոլսի ամերիկյան միջնակարգ դպրոցում՝ Ռոբերտ քոլեջում, եղել է այդ քոլեջի անգլերենի ուսուցիչ, ապա՝ տնօրենը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին Մարթայանը զորակոչվել է թուրքական բանակ՝ սիրիական ճակատում կռվել է անգլիացիների դեմ: Եվ քանի որ Մարթայանը տիրապետում էր անգլերենի, անգլիացի ռազմագերիները խնդրել են նրա թուրք սպաներին փոխանցել, որ դադարեցնեն իրենց դեմ բռնությունները: Ի պատասխան թուրք սպաները նրան՝ որպես դավաճանի, տարել են հրամանատարի մոտ: Եվ, մինչ հրամանատարին լսելը, Մարթայանը վճռականորեն հաստատել է, որ բռնությունն առանձնահատուկ է միայն սուլթանական, այլ ոչ թե կառավարման հանրապետական առաջադիմական ձևին ձգտող ռեժիմին: Այս պահից Մարթայանի կյանքը փոխվել է: Որոշ ժամանակ անց նա դասախոսություններ էր կարդում պետական քաղաքականության և կառավարման հանրապետական ձևի մասին վերոնշյալ հրամանատարին, ով հետագայում դարձավ Թուրքիայի հանրապետության առաջին նախագահը:

Մուստաֆա Քեմալը 1923 թվականին հանձնարարում է Մարթայանին թուրքերենի բարեփոխումներ իրականացնել ՝ օսմաներենի (թուրքերենի) այբուբենն արաբատառից դարձնելով լատինատառ: 1932 թվականից Մարթայանը եղել է թուրք լեզվաբանների միության գլխավոր մասնագետը։ Նա դարձել է Թուրքիայի նախագահի խորհրդականը լեզվական, մշակութային և գիտական հարցերով: 1936-1950 թվականներին Մարթայանը դասախոսել է Անկարայի համալսարանում։ Նրան այդ ժամանակ արդեն տվել էին Դիլաչար մականունը. 1934 թվականին Քեմալն ազգանունների մասին օրենք է ընդունում՝ հրամայելով առաջին հերթին ազգանուններ տալ պետական գործիչներին և լեզվաբաններին (մինչ այդ Թուրքիայում ազգանուններ որպես այդպիսին չկային): Այդ ժամանակ թուրք լեզվաբանները Մուստաֆա Քեմալի համար մշակում են Turk atasi ազգանունը, որը Մարթայանը փոխում է՝ դարձնելով Աթաթուրք: Քանի որ Մարթայանն արդեն ուներ ազգանուն, Աթաթուրքը նրան տալիս է Դիլաչար մականունը, ինչը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «լեզուներ իմացող»:

Հետաքրքիր է, որ Հակոբ Մարթայանը հանդիսանում է ոչ միայն ժամանակակից թուրքերենի հիմնադիրը, այլ նաև թուրքական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագիրը:

Նշենք, որ Մարթայանը, բացի հայերենից, թուրքերենից և անգլերենից, տիրապետում էր ևս 15 լեզվի, այդ թվում նաև հունարենի, իսպաներենի, լատիներենի, գերմաներենի, ռուսերենի: Նա մի շարք գիտական աշխատությունների հեղինակ է, որոնց շարքում հարկ է ընդգծել  «Լեզու, լեզուներ և լեզվաբանություն» աշխատությունը, որտեղ խոսվում է հայերեն լեզվի զարգացման տարբեր փուլերի մասին: Նշենք, որ մինչև 1932 թվականը՝ Թուրքիա տեղափոխվելը, Մարթայանն աշխատել է Բեյրութում, Սոֆիայում և մի շարք այլ քաղաքներում, որտեղ զբաղվել է հայագիտությամբ: Եղել է Բեյրութի առաջին հայկական գիմնազիայի տնօրեն, Բեյրութի «Լույս» շաբաթաթերթի խմբագիր, Սոֆիայում հիմնադրել է հայկական «Ռահվիրան» և «Մշակույթ» թերթերը:

Չնայած թուրքական իշխանությունների հայաֆոբ քաղաքականությանը՝ Մարթայանը երբեք չի թաքցրել իր ծագումը, ինչի մասին վկայում է մի հետաքրքրի պատմություն: 1934 թվականին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը ներկա էր  բարձրաստիճան պաշտոնյաների և գիտության ոլորտի տարբեր ներկայացուցիչների հետ ճաշկերույթի, որին մասնակցում էր նաև Մարթայանը: Ճաշկերույթի ընթացքում Աթաթուրքն առաջարկում է, որ ամեն ազգի ներկայացուցիչ իր լեզվով մի երգ կատարի, երբ հերթը հասնում է Հակոբ Մարթայանին, բոլորը վստահ էին, որ բազմաթիվ լեզուներ իմացող Հակոբ Դիլաչարը բացի թուրքերենից ուրիշ լեզվով չի համարձակվի երգել, իսկ նա, ոչ ավել, ոչ պակաս, սկսում է հայերեն երգել Զորավար Անդրանիկին նվիրված հայտնի երգը։

Սեղանակիցներն «Անդրանիկ» բառը լսելուն պես խառնվում են իրար, սակայն Աթաթուրքը սաստում է նրանց՝ ասելով. «Այս երգի տակ շատերը հանուն իրենց ազգի մահվան են գնացել, հարգանքով լսեք այս երգը»։ «Հայերը ճիշտ են անում, որ հիշում են իրենց հերոսներին»,-ասել  է Աթաթուրքը՝ հավելելով, որ միևնույնն է թուրքերն են հաղթել այս անգամ։

Հակոբ Մարթայանը մահացել է 1979 թվականին Ստամբուլում՝ հսկայական դեր խաղաղալով թուրքերենի և թուրքական լեզվաբանության զարգացման գործում: